فرهنگ در هر نوع از جامعه ،نشان دهنده شخصیت، هویت، رفتار و کردار، آداب و رفتار و مجموعه اخلاقیات و … اهالی آن است که در لوای اجرا و رعایت قوانین و مقررات وضع شده در قانون نمود پیدا می کند.
فرهنگ شهر نشینی از جمله فرهنگ های کهن است و زمانی که جوامع بدوی وارد مراحل نوین شدند، قوانین و هنجارهای جدیدی را شکل دادند که از این بین، مهمترین این تغییرات پذیرش نظم بود که در روابط اجتماعی افراد بروز پیدا کرد و عاملی شد برای اینکه افراد جامعه منطقی و قانونمند زندگی کنند و به دنبال آن قانون و دولت و گسترش روابط اجتماعی شکل گرفت و به تدریج با گذشت زمان و برحسب نیاز شهرها، قوانین، مناسبات اجتماعی، حقوق اساسی و حقوق شهروندی و… نیز به وجود آمد و افرادی که از این قوانین سرپیچی می کردند، از طرف مراجع قانونی تعقیب و مجازات می شوند.
با توجه به آنچه در صدر این نوشته آمد، نگاهی به چگونگی فرهنگ شهر نشینی در کشور خودمان بخصوص در کلان شهرها و به طور اخص در تهران می اندازیم که آیا از فرهنگ شهر نشینی مد نظر کارشناسان و جامعه شناسان برخوردار هستیم یا نه؟!
اگر منصفانه و با دیدی نقادانه به وضعیت موجود در شهرهایمان بخصوص تهران نظاره کنیم، خواهیم دید که با فرهنگ صحیح و اصیل شهرنشینی فاصله زیادی داریم، زیرا روزانه و در امور مختلف روزمره به ویژه امور اجتماعی، نابسامانی و ناهنجاری و اعمال به دور از فرهنگ شهرنشینی را شاهد هستیم.
پرتاب کردن زباله یا ته سیگار از درون خودروها به داخل خیابان و یا ریختن آن به نهرهای آب کنار خیابان ـ که مصیبت ها و هزینه های گزاف بعدی را در پی دارد ـ مسافران خواب آلود در کنار ایستگاه اتوبوس که نشانی از نظم و یا صف منظم در بین آنها دیده نمی شود و هر کدام در گوشه ای پراکنده و منتظر رسیدن اتوبوس هستند، جنگ بر سر سوار شدن به اتوبوس و قطار شهری و رد وبدل شدن حرفهای رکیک و غیر اخلاقی، مزه پرانی و خنک بازی در محافل عمومی از سوی جوانان که در شأن یک جوان ایرانی بخصوص تهرانی ! نیست، پاره کردن روکش صندلی و نوشتن یادگاری روی آنها، گذاشتن زباله ها در یک ظرف روباز و بدون توجه به ساعت اعلام شده از طرف شهرداری ـ دیرتر یا زودتر ـ و حتی قرار دادن آن مقابل خانه همسایه و یا درست کردن تپه ای از زباله در سر کوچه و کشاندن گربه ها به آنجا و سر و صدای فردا صبح همسایه های وظیفه شناس و بقیه داستان، عبور و مرور بدون توجه به علایم و پل عابر پیاده از خیابان ها و بزرگراه ها، مزاحمت برای طبقه های همسایه در آپارتمانها بدون در نظر گرفتن آداب همسایگی و قانون آپارتمان نشینی ، صدمه و خسارت زدن به اموال بیت المال و عمومی ـ اتوبوسها و مترو ـ (که نشان از عقده های فروخفته در این دسته از آدم هاست)، عبور راننده متخلف از چراغ قرمز و دهها و صدها رفتار و کردار غیر اجتماعی که هر روزه از سوی برخی از شهروندان سر می زند و ذکر آن در این مقال نمی گنجد، مواردی هستند که به وضوح آنها را مشاهده می کنیم.
می توان گفت مواردی که ذکر شد، فقط قسمت کوچکی از رفتار و کردارهای نابهنجار و غیر اجتماعی است که همه روزه در شهرمان با آن مواجه هستیم؛ حتی اگر کسی بخواهد آداب، رسوم و قوانین زندگی شهری و شهرنشینی را رعایت کند، با ناسزاها و متلک گویی های فراوان (بابا قانون،بابا منظم، آخر نظمی و …) مواجه می شود؛ به عبارت دیگر آنهایی که مسئولیت پذیر تر هستند، بیشتر در معرض خطر و آسیب و دادن هزینه قرار می گیرند، در نتیجه به سوی قانون گریزی حرکت می کنند به نحوی که فرار از قانون و ستیز با نظم و انضباط به یک ارزش و هنجار و رعایت اصول و آداب شهر نشینی به یک امر ضد ارزش و نابهنجار تبدیل شده و بی مسئولیتی اجتماعی رواج می یابد و در توجیه این عمل همین کافی است که بگوییم چه کسی درست عمل می کند که ما عمل کنیم، بزرگترها و … بدترند.
با این تفاصیل و شرحی که گذشت، براستی چرا مردمی با هزاران سال تمدن و فرهنگ غنی به ویژه در پایتخت این گونه قانون گریزی و نظم ستیزی را سر لوحه کار خود قرار داده اند؟!
شاید در این زمینه مقصر صددرصد مردم و شهروندان نباشند. جامعه شناسان ما از اینکه دولتمردان در طول سال های گذشته به هنجارها و مناسبات اجتماعی نسبت به مسائل سیاسی کمتر پرداخته و اهمیت داده اند، انتقاد می کنند و معتقدند،برقراری ارتباط مناسب بین شهروندان و دستگاه های اداره کننده لازمه داشتن جامعه و شهری سالم و شهروندانی قانونمند و بهنجار است.
به گفته جامعه شناسان، زندگی کنونی که بیشتر از نوع شهری است نیاز به قوانین و ارتباطات خاصی دارد که هر گونه قصور، کوتاهی و نادیده گرفتن قوانین، موجب بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و … می شود و از فردی به فرد دیگر، خانواده و همکاران در سطوح اداری انتقال می یابد.
آنها معتقدند باید به شهروندان در جامعه، قوانین مربوط به شهر نشینی یادآوری و یا آموزش داده و در برابر هر قانون یا ضابطه ای، ضمانت اجرایی لازم فراهم شود و در شرایطی که لازم شد افراد متخلف مجازات شوند.
باید بدانیم که اگر قوانین مربوط به شهروندان در جامعه ما ایران یعنی احترام به حقوق دیگران، وقت شناسی، عدم ایجاد مزاحمت در موضوعات مختلف برای دیگران، حفظ محیط زیست و پیشگیری از هر گونه آلودگی، ایجاد فضا و محله ای سالم چرا که محله سالم جزیی از زندگی است، مشارکت در اداره شهر و جلوگیری از تخریب اموال عمومی، برقراری ارتباط مناسب بین شهروندان و تعامل مثبت با آنها و دستگاه های اداره کننده، احساس مسوولیت نسبت به محیط زندگی، انجام وظایف قانونی، کمک به حاکمیت قانون و هنجارها در تعاملات روزانه و مناسبات اداری، ارزش و وظیفه دانستن حفظ و نگهداری شهر و ….مد نظر قرار گرفته و رعایت شود ، با توجه به بافت پیچیده ای که شهرها دارند و زندگی در آنها بدون رعایت قوانین و آداب و رسوم شهر نشینی ممکن نیست، باعث تقویت اساس قوانین شهروندی و فرهنگ شهر نشینی شده و از بسیاری هزینه های گزاف که مسبب آن ناهنجاری ها و ناملایمات اجتماعی است، جلوگیری خواهد کرد و این مهم توجه ویژه دولت و نهادهای مسئول را طلب می کند تا با ایجاد قوانین مدون و استفاده از نظرات ارزشمند جامعه شناسان و کارشناسان،جامعه، شهر و شهروندانی قانونمند را به ارمغان آورند و شاهد شهر و شهروندانی سالم به دور از ناهنجاری های اجتماعی و فرهنگی که شایسته ماست باشیم، چرا که مشخصه اصلی و مثبت هویت تاریخی ما فرهنگ شهرنشینی است با همه ملزوماتش.
احسان عربی مفرد