برای اینکه در پاسخ به این سؤال بتوانید تصور ملموس و قابل تصوری از بدن خود و چگونگی ورود آلودگی به آن داشته باشید، فرض کنید سیستم تنفسی شما که شامل بینی، دهان، حلق، حنجره، نای، نایژه و کیسه‌های هواست، یک اتاق باشد و شما در آن اتاق به کار خود مشغولید، درب ورود کاملا بسته و کسی قادر به وارد شدن نیست.
در همان حال، کاسه‌ای آش در دست دارید و آرام آرام می‌خورید. ناگهان کاسه بزرگ آش روی زمین می‌افتد و کف اتاق را کثیف می‌کند. کف اتاق فاضلاب ندارد، اما آب برای شستن هست. اقدام به شستن می‌کنید. آشغال و آلودگی به وسیلهٔ آب رانده می‌شود تا از زیر در خارج شود.
کسی که بیرون است ناگهان هول می‌شود و با عجله مقداری گچ خشک زیر در می‌ریزد و با افتخار می‌گوید: با کمی گچ جلو خروج آلودگی را گرفتم.
واضح است که جلوگیری از خروج آب کثیف از داخل اتاق یعنی تجمع آب در آنجا و گندیده شدن و تعفن فضای اتاق.
کسی که بیرون از اتاق است، درست است که نمی‌تواند وارد اتاق بشود، اما اگر هشیار و آگاه باشد، نه تنها جلو خروج آب آلوده را نخواهد گرفت، بلکه به نوعی با شما تماس خواهد گرفت و می‌گوید:
اگر آب کم است برایت بفرستم تا راحت‌تر و بهتر و سریع‌تر کف اتاق را بشویی.
زمانی که سرماخوردگی اتفاق می‌افتد، درست مثل کثیف شدن کف اتاق فرضی بالاست. در این حالت سرفه، عطسه و آبریزش بینی، سه مکانیزم مهم و اساسی برای بیرون راندن عوامل عفونت زا از سیستم تنفسی هستند.
متوقف کردن آن‌ها در سه روز اول، درست شبیه ریختن گچ زیر در و جلوگیری از خروج آب آلوده است.
همانطور که ماندن آب در اتاق، موجب آلودگی فضای داخل اتاق می‌شود، متوقف کردن سرفه، عطسه و آب ریزش بینی نیز موجب؛
√ عفونت گوش میانی به ویژه در کودکان
√ سینوزیت به ویژه در بزرگسالان
√ تبدیل عفونت ویروسی به میکروبی در همه سنین
√ طولانی شدن بیماری
در خوش بینانه‌ترین حالت
دوباره به اتاق فرضی باز می‌گردیم. این بار فرض کنید کف اتاق کثیف شده ولی خبر دارید که آب شهر قطع است و تا چند روز دیگر آب ندارید و شما هم تنها یک ظرف ٢۵ لیتری آب برای استفاده‌های ضروری همچون نوشیدن، ذخیره کرده‌اید. آیا صلاح می‌دانید از این آب برای شستن کف اتاق استفاده کنید؟
حتما این کار را نخواهید کرد، حتی اگر بوی تعفن اتاق را در بر بگیرد، چون نوشیدن آب و زنده ماندن، ضروری‌تر از شستن کف اتاق است. توزیع آب در بدن به شدت هوشمندانه است. اگر میزان آب موجود در بدن شما کمترین میزان باشد، اولویت با ارگان‌های حیاتی بدن است و بدن آن را هرگز برای شستن بینی و گلو هزینه نمی‌کند. به همین دلیل در این شرایط، ترشحات سیستم تنفسی غلیظ می‌شود، در نتیجه:
١. دفع آن راحت صورت نمی‌گیرد،
٢. ماندن آن موجب تشدید سرفه می‌شود،
٣. خارج نشدن آن، سبب بروز عفونت می‌شود.
زمانی که از سلامت سیستم ایمنی اطمینان داریم، بدن به حمایت نیاز دارد تا دخالت؛ اما متأسفانه مبنای کار بیشتر مواقع، دخالت است و با مصرف دارو، نه تنها کمکی به بدن نمی‌کنیم، بلکه آن را دچار مشکلات گوناگون خواهیم کرد که این مشکلات به دو بخش تقسیم می‌شود؛
√ کوتاه مدت
√ دراز مدت
هرچند به ظاهر با مصرف دارو به نظر می‌رسد درمان شده‌ایم و راضی هستیم.
عوارض کوتاه مدت مصرف دارو در چهار روز اول سرماخوردگی؛
١. بروز سینوزیت، به ویژه در بزرگسالان
٢. بروز عفونت گوش میانی، به ویژه در کودکان
٣. بروز عفونت ریه و برونشیت در همه سنین
عوارض دراز مدت؛
١. کاهش آستانهٔ تحمل بدن در برابر درد
٢. افزایش مقاومت میکروب‌ها در برابر آنتی بیوتیک‌ها
نکتهٔ مهم
این مورد علاوه بر زیان‌های فردی، موجب بروز مقاومت در برابر آنتی بیوتیک‌ها در سطح جامعه و حتی جهان می‌شود.
٣. کاهش قدرت سیستم ایمنی بدن در برابر عوامل مهاجم
در زمان سرماخوردگی ساده، اگر بدانیم چگونه با بدن خود رفتار کنیم، به منزلهٔ تمرین سیستم ایمنی است و موجب افزایش قدرت آن در مبارزه با عوامل مهاجم است. به همین دلیل است که کودک دو ساله بر اساس آمارهای جهانی بین ٨ تا ٩ بار در سال مبتلا به سرماخوردگی می‌شود و همین کودک چون به ١٣ تا ١۵ سالگی برسد، تعداد دفعات ابتلا به سرماخوردگی به دو تا سه بار در سال می‌رسد.
اما سوال این است؛
مبنای حمایت از بدن در این زمان چیست؟
١. روشن نگه داشتن رنگ ادرار در طول بیماری با نوشیدن مایعات به میزان کافی.
در این حالت بدن با خیال راحت با افزایش ترشحات، اقدام به دفع عوامل مهاجم از بدن می‌کند.
٢. مصرف کافی مواد غذایی پرکالری؛
√ اگر بی‌اشتهایی یا تهوع وجود دارد، باید غذاهای کم حجم اما پر کالری مصرف کرد.
√ اگر بی‌اشتهایی یا تهوع وجود ندارد، همه چیز می‌توان استفاده کرد به جز خوراکی‌هایی چون:
√ بستنی
√ نوشابه
√ ترشی‌های ادویه دار
√ چیپس و پفک
که این‌ها به نوعی می‌توانند گلو را که در اثر سرماخوردگی تحریک شده است، بیشتر تحریک کند و باید در این شرایط، از مصرف آن‌ها پرهیز کرد.
متاسفانه عادت نادرستی که در برخی خانواده‌ها وجود دارد، در زمان بیماری، چیزی به نام سوپ برای بیمار تهیه می‌کنند که نه تنها کالری مورد نیاز بدن را تأمین نمی‌کند، بلکه اشتهای بیمار را هم کور می‌کند و از خیر خوردنش می‌گذرد. البته سوپ می‌تواند خوب باشد به شرط اینکه از مواد پرکالری تهیه شده باشد.
تأمین نشدن انرژی مورد نیاز بدن به وسیله خوردن غذاهای پر کالری، موجب تشدید ضعف و بی‌حالی بدن می‌شود.
۳. خودداری از ایجاد مسائل حاشیه‌ای برای بدن از قبیل؛
الف. مصرف عطر و ادکلون
ب. فعالیت‌های بدنی و فیزیکی مانند ورزش
ج. استفاده از شوینده‌هایی نظیر جوهر نمک و سفیدکننده به ویژه در محیط بسته.
چه زمانی نیاز به مراجعه به مرکز درمانی است؟
اگر از روز چهارم به بعد، همراه با علائم تنفسی از قبیل: عطسه، سرفه، وجود خلط و ترشحات تنفسی، علائم زیر وجود داشته باشد:
١. تب بالا
احساس گرما، تب به حساب نمی‌آید.
اثبات تب در درجهٔ اول و به وسیلهٔ استفاده از تب سنج و در بعضی موارد لمس بدن شخص به وسیلهٔ فرد دیگر امکان پذیر است.
نکات مهم
√ در نوزادان، داغ بودن پیشانی به تنهایی نشانهٔ تب نیست.
√درجه حرارت بدن بالا‌تر از ٣٧/٨، تب محسوب می‌شود.
٢. بی‌اشتهایی در حد تهوع
٣. بدن درد، کوفتگی و درد عضلات
در این صورت مراجعه به منظور تشخیص ضروری است، چون ثابت شده در ٩۵% موارد عامل سرماخوردگی ویروسی است که در صورت حمایت از بدن، ظرف سه تا چهار روز، سیستم ایمنی به تنهایی مشکل را حل خواهد کرد؛ بنابراین اگر از روز چهارم به بعد علائم بالا وجود داشت، احتمال میکروبی بودن عامل مهاجم هست و باید بررسی شود.
نکات بسیار مهم
√ زمان انتقال عامل سرماخوردگی از دو روز قبل از بروز علائم در فرد تا یک روز بعد از ظاهر شدن علائم است.
√ اینجا هم باز مثل مطالب قبل، مردم کشورهای جهان سوم، در عین اینکه بیشترین آسیب را می‌بینند، بی‌گناه‌ترین گروه هم هستند، زیرا آموزشی در کار نیست و همهٔ ما یاد گرفته‌ایم که به مجرد بروز علائم سرماخوردگی در بدن، بدون معطلی اقدام به سرکوب علائم بکنیم.
دکتر علیرضا داودی، مسئول مرکز بهداشت دانشگاه خوارزمی تهران